τουρισμός

Πολύμορφο φαινόμενο, που περιλαμβάνει το σύνολο των μετακινήσεων που γίνονται για μορφωτικούς λόγους ή για αναψυχή και τις πολλαπλές του επιδράσεις στην οικονομία και στο τοπίο των ενδιαφερόμενων περιοχών. Ο τ. απασχόλησε στις πολλαπλές εκδηλώσεις του διάφορες επιστήμες, κυρίως την οικονομία και τη γεωγραφία. Από την άποψη των οικονομολόγων ο τ. μπορεί να θεωρηθεί ως κατηγορία της οικονομικής κυκλοφορίας, δηλαδή φαινόμενο μεταφοράς εισοδημάτων μεταξύ των γεωγραφικών περιοχών, φαινόμενο που αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν οι περιοχές αυτές ανήκουν σε διαφορετικά κράτη, γιατί στην περίπτωση αυτή η μεταφορά των εισοδημάτων, δηλαδή τα έξοδα που κάνουν οι τουρίστες, τα οποία προέρχονται από μια ορισμένη χώρα, στο έδαφος ξένης χώρας, περιλαμβάνονται στους λεγόμενους άδηλους πόρους του ισοζυγίου πληρωμών. Για τους γεωγράφους, αντίθετα, ο τ. είναι ένας παράγοντας που συντελεί στην αλλαγή και καμιά φορά στην παραμόρφωση του τοπίου και έτσι περιλαμβάνεται στις ανθρώπινες ενέργειες στον χώρο, που αποτελούν αντικείμενο της γενικής και της περιφερειακής γεωγραφίας. Στην τελευταία περίοδο της ρωμαϊκής δημοκρατικής εποχής και κατά την αυτοκρατορική εποχή, ο τ. ήδη αρκετά διαδεδομένος, αν και περιοριζόταν στις ευπορότερες τάξεις και ήταν γνωστότατα τα κέντρα παραθερισμού όπως το Σίρμιο, η Βαΐα, το Ποτσουόλι και το Κάπρι. Η καταστροφή του οδικού δικτύου και η ανασφάλεια των ταξιδιών, μετά την πτώση της Pωμαϊκής αυτοκρατορίας, ήταν για πολλούς αιώνες σχεδόν αξεπέραστα εμπόδια για την επανεμφάνιση του φαινομένου, που επέζησε όμως με μερικές εκδηλώσεις, κυρίως, όχι όμως αποκλειστικά θρησκευτικού χαρακτήρα, όπως τα προσκυνήματα στους Αγίους Τόπους και στους ονομαστότερους ναούς. Από την Αναγέννηση και μετά νέες ομάδες τουριστών άρχισαν να διατρέχουν τους δρόμους της Ευρώπης για την ανακάλυψη αρχαιολογικών λειψάνων, μνημείων και έργων τέχνης. Αργότερα, κατά τον 8o αι., η αύξηση του εισοδήματος σε μερικές χώρες, όπως η Μεγάλη Βρετανία, η σχετική ασφάλεια στα ταξίδια, η βελτίωση των οδικών δικτύων και η εμφάνιση μεταφορικών μέσων όλο και περισσότερο άνετων και γρήγορων δημιούργησαν τον σύγχρονο τ. που, περιορισμένος αρχικά σε λίγους προνομιούχους απλώθηκε προοδευτικά κατά τον 19o και τον 20ό αι., ώστε να διαδοθεί σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και να γίνει ιδιαίτερα μετά το τέλος του A’ Παγκοσμίου πολέμου, μαζικό φαινόμενο. Αν το εξετάσουμε από την άποψη του χώρου, μπορούμε να διαπιστώσουμε πως το τουριστικό φαινόμενο ενδιαφέρει κυρίως μερικές ζώνες ή περιοχές, εκείνες δηλαδή όπου εκδηλώνεται ο ενεργός και ο δεκτικός τ. και ορισμένες κατευθύνσεις που συνδέουν τις περιοχές αυτές, με άλλα λόγια οι πόλοι προώθησης και οι πόλοι έλξης και οι γραμμές που τους συνδέουν. Οι ζώνες ενεργού τ. είναι κυρίως οι πυκνοκατοικημένες και εκβιομηχανισμένες, όπου είναι μεγαλύτερα τα εισοδήματα, ανώτερο το πνευματικό ενδιαφέρον και εντονότερο το αίσθημα της φυγής. Εκεί το τουριστικό φαινόμενο βρίσκει την ψυχολογική καταγωγή του και το κίνητρο για την άσκησή του· η γεωγραφική θέση τους σε σχέση με τις κυρίως τουριστικές περιοχές έχει συχνά αποφασιστική σημασία για τη μικρότερη ή μεγαλύτερη ανάπτυξη των τελευταίων, γιατί η απόσταση, με τα σχετικά έξοδα και τις σχετικές δυσκολίες, προσδιορίζει το σύνολο της εισροής τουριστών από τις χώρες παραγωγής του εισοδήματος στις χώρες κατανάλωσης. Σχετικά με τις μετακινήσεις, μπορεί να γίνει λόγος για μεταφορά ή για διαδρομή. Η πρώτη συνίσταται στην άμεση μετακίνηση από τη ζώνη μόνιμης διανομής στη ζώνη που προτιμήθηκε για προσωρινή διαμονή, κατά κανόνα σχετικά μακριά, χωρίς σημαντικές ενδιάμεσες στάσεις· στη δεύτερη περίπτωση αντίθετα είναι αυτονόητη η ιδέα των σταθμεύσεων και το ταξίδι μπορεί να γίνει αυτό το ίδιο πηγή αναψυχής και ενδιαφέροντος και να αποτελεί το ίδιο επομένως αναπόσπαστο μέρος του προγράμματος. Από οικονομική άποψη η μεταφορά έχει αντίχτυπους μόνο στους δυο ακραίους πόλους της τουριστικής κίνησης, ενώ η διαδρομή ενδιαφέρει μια αρκετά ευρύτερη περιοχή και επιπλέον συμβάλλει αποφασιστικά, με το άνοιγμα νέων δρόμων συχνά με αποκλειστικά τουριστικό προορισμό και με τη δημιουργία εγκαταστάσεων υποδοχής και αναψυχής πάνω στις διαδρομές, στη μεταβολή του φυσικού τοπίου. Η μεταβολή αυτή, που είναι ίσως η πιο αισθητή άποψη του φαινομένου που εξετάζουμε, επειδή τα ίχνη της φαίνονται και διαρκούν περισσότερο, σημειώνεται εντονότερη στις ζώνες που δέχονται τουρίστες, όπου το τοπίο αποκτά βαθμιαία τη φυσιογνωμία εκείνου που οι Γερμανοί μελετητές του φαινομένου ονομάζουν τοπίο αναψυχής (Erholungslandschaft). Εξαιρούνται έως ένα βαθμό τα κέντρα που υπήρχαν πριν από το φαινόμενο: πρόκειται σχεδόν πάντα για μεγάλες πόλεις όπως το Παρίσι, το Λονδίνο, η Βενετία, η Φλωρεντία, η Ρώμη ή και η Αθήνα, όπου ο τ. αποτελεί μόνο τμήμα της οικονομικής δραστηριότητας, έτσι που οι μεταβολές που οφείλονται στην τουριστική κίνηση δεν καταλήγουν πάντα σε ουσιαστική παραμόρφωση της πόλης. Περισσότερο ορατές και εντυπωσιακές είναι οι μεταβολές σε κέντρα που αναπτύχθηκαν εξαιτίας του τουριστικού φαινομένου ή που χάρη σε αυτό σημείωσαν ανάπτυξη τέτοια που να εμποδίζει, την αναγνώριση εκεί του παλαιού οικιστικού πυρήνα. Σχετικά επίσης με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτών των κέντρων, μπορούμε να διακρίνουμε τα κέντρα θαλάσσιων λουτρών, τις ιαματικές πηγές και τα ορεινά κέντρα –για θερινή διαμονή ή για χειμερινό αθλητισμό– κλιματικά, δηλαδή ιδιαίτερα υγιεινά κυρίως για διαμονή τον χειμώνα, καλλιτεχνικά, ιστορικά, αρχαιολογικά, θρησκευτικά κλπ. Γενικά, η ανάπτυξη ενός κέντρου οφείλεται στο κύριο χαρακτηριστικό με το οποίο κατατάσσεται, πολλές φορές όμως στο πνευματικό ενδιαφέρον προστίθεται και η διασκέδαση, ο αθλητισμός ή τα λουτρά. Τα τουριστικά κέντρα μπορούν να έχουν λοιπόν απλή δομή ή να έχουν συγχρόνως πολλούς ρόλους ή σε διάφορες εποχές, να μπορούν vα απομονωθούν ή να περιληφθούν σε συστήματα ώστε να αποτελέσουν τουριστικές ζώνες, με τόσο μεγαλύτερη δύναμη έλξης, όσο δυνατότερη και μεγαλύτερη είναι η συνοχή μεταξύ των διαφόρων μερών του συστήματος, πιο λογική η οργάνωση και συστηματικότερη η προπαγάνδα. Από την άποψη αυτή πρέπει να τονιστεί η κεφαλαιώδης σημασία που έχουν τα πληροφοριακά δημοσιεύματα για την ανάπτυξη του τ. Για να περιοριστούμε μόνο στους τουριστικούς οδηγούς, θα αναφέρουμε πως το πρώτο δημοσίευμα του είδους αυτού έγινε το 1829 με πρωτοβουλία του Άγγλου εκδότη Τζον Μάρεϊ, που εγκαινίασε μια επιτυχή σειρά με τον τίτλο Εγχειρίδια για ταξιδιώτες. Δέκα χρόνια αργότερα βγήκε ο πρώτος οδηγός Baedeker, του οποίου το έργο διαδόθηκε τόσο και απέκτησε τόση φήμη, ώστε το όνομα του εκδότη να γίνει συνώνυμο γενικά του τουριστικού οδηγού. Ακολούθησαν πολλές άλλες σειρές, μεταξύ των οποίων μπορούμε να αναφέρουμε εκείνες που έχουν σήμερα τη μεγαλύτερη διάδοση, όπως οι σειρές Reclam και Grieben, εκτός από του Baedeker, στη Γερμανία, οι Guides Blues και Michelin στη Γαλλία και η Guida d’Italia σε 23 τόμους της Ιταλικής Τουριστικής Λέσχης. Αν αφθονούν οι τουριστικοί οδηγοί, τουλάχιστον για τις χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο και για τους τουριστικούς χάρτες, που αποτελούν άλλο ένα σημαντικό όργανο για τον σχεδιασμό και την εκτέλεση ενός ταξιδιού και την εκλογή των σταθμεύσεων. Πραγματικοί τουριστικοί χάρτες δεν υπάρχουν παρά μόνο για περιορισμένες ζώνες. Πολλά είναι αντίθετα και συχνά καλοκαμωμένα τα σχέδια των πόλεων και επιπλέον οι οδικοί και αυτοκινητιστικοί χάρτες, για τους οποίους η καλύτερη κλίμακα είναι 1 : 200.000, για τις πλέον πυκνοκατοικημένες και τις περισσότερο ενδιαφέρουσες από άποψη τοπίου περιοχές, ενώ για τις αραιότερα κατοικημένες εξωευρωπαϊκές περιοχές και τις μεγάλες εκτάσεις αρκούν σχεδόν οι χάρτες με πολύ μικρότερη κλίμακα γενικά μεταξύ 1 : 500.000 και 1 : 400.000. Η τουριστική κίνηση ήδη από τα τέλη του 20ού αι. άρχισε να ενισχύεται και να οργανώνεται με πρωτοβουλία ιδιωτικών οργανώσεων που δημιουργήθηκαν σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και του κόσμου: μεταξύ αυτών πρώτη ήταν το Cyclist’s Touring Club το 1878 στο Λονδίνο και κατόπιν διάφορες άλλες, που αργότερα συνδέθηκαν στη διεθνή Συνεργασία Τουρισμού (Alliance Internationale de Tourisme. Στην Ελλάδα τα θέματα του τ. υπάγονται στην αρμοδιότητα του Οργανισμού Τουρισμού). Πλάι σε αυτές τις λέσχες με εθνική σημασία δημιουργήθηκαν γρήγορα τοπικές οργανώσεις με τον πιο περιορισμένο σκοπό να προσελκύσουν τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό τουριστών σε ορισμένες ζώνες και ορισμένα τουριστικά γραφεία ταξιδίων. Επίσης επενέβησαν τα κράτη για τη ρύθμιση και την ενίσχυση της τουριστικής βιομηχανίας, όταν άρχισε να φαίνεται καθαρά η μεγάλη οικονομική σημασία ενός τόσο εκτεταμένου και με τόσο βάθος φαινομένου. Ακόμα και τα πανεπιστήμια άρχισαν να ενδιαφέρονται για το φαινόμενο, αλλά είμαστε ουσιαστικά ακόμα στην αρχή, αν και μερικοί οργανισμοί εργάζονται ήδη από χρόνια, όπως το Centre d’études supérieures de Tourisme του πανεπιστημίου του Παρισιού και το Corso annuale di perfezionamento in economia del turismo του πανεπιστημίου της Φλωρεντίας. Στην Ελλάδα η τουριστική κίνηση συγκεντρωνόταν έως τον B’ Παγκόσμιο πόλεμο σε περιοχές με ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον (Αθήνα, Ναύπλιο για Επίδαυρο και Μυκήνες, Ολυμπία, Δελφοί κλπ.). Μετά τον πόλεμο αναπτύχθηκαν τουριστικά παραθαλάσσιες περιοχές· αρχικά οι ακτές της Αττικής, τα νησιά του Σαρωνικού, οι ακτές του Κορινθιακού, η περιοχή του Ναυπλίου, που βρίσκονται και κοντά στην Αθήνα, καθώς και τα νησιά Ρόδος, Κέρκυρα, Μύκονος κλπ. Αργότερα, η δημιουργία ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων και έργων τουριστικής υποδομής επεκτάθηκε βαθμιαία στις περισσότερες παραθαλάσσιες περιοχές και στα νησιά της χώρας. Στην ανάπτυξη της τουριστικής κίνησης προς την Ελλάδα, συνέβαλαν επίσης οι αεροπορικές συγκοινωνίες και ιδιαίτερα τα με χαμηλό εισιτήριο ναυλωμένα αεροπλάνα για τους τόπους των διακοπών (Ρόδος, Κέρκυρα, Κρήτη κλπ.), καθώς και τα οχηματαγωγά πλοία που συνδέουν τα λιμάνια της Ιταλίας με λιμάνια της δυτικής Ελλάδας. Από πίνακα με την ανάλυση του αριθμού των αφίξεων περιηγητών καθ’ υπηκοότητα προκύπτει ότι ο μεγαλύτερος αριθμός προέρχεται από τις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γερμανία, τη Γαλλία κλπ. Υποστηρίζεται από τους οικονομολόγους ότι τα έσοδα από τον τ., όπως και οι περισσότεροι άδηλοι συναλλαγματικοί πόροι, δεν έχουν τη σταθερότητα των εσόδων από τις εξαγωγές, επειδή επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τις οικονομικές και νομισματικές διακυμάνσεις, πολέμους, επαναστάσεις, επιδημίες κλπ. Αυτό φαίνεται να είναι έως ένα σημείο αληθινό. Η παραλία της Λίνδου στη Ρόδο, ενός απο τα πιο τουριστικά νησιά της Ελλάδας. Πυκνοκατοικημένο τουριστικό συγκρότημα στη Ρόδο· οι επεμβάσεις στο τοπίο είναι εμφανείς.

* * *

ο, Ν

1. περιήγηση σε διάφορες περιοχές ή χώρες για διακοπές

2. η οργάνωση και προσπάθεια από ορισμένη υπηρεσία, κρατική ή ιδιωτική, για την προσέλκυση και την εξυπηρέτηση τουριστών, ξένων και ημεδαπών.

[ΕΤΥΜΟΛ. < γαλλ. tourisme < γαλλ. tour «γύρος» + κατάλ. -ism].